Cydweithfeydd
Fel ymateb i siop y cwmni, a’r arferion gwerthu anonest mewn rhai siopau, fe weithiodd pobl Blaenafon gyda’i gilydd a ffurfio cydweithfeydd. Roedd y rhain yn cynnig nwyddau a gwasanaethau o ansawdd am bris teg i’w haelodau. Sefydlwyd y cyntaf ym Mlaenafon ym 1861 pan agorwyd siop y ‘cop’ yn Broad Street. Roedd y cynlluniau hyn yn seiliedig ar Egwyddorion Rochdale (1844), a oedd yn cynnwys:
- aelodaeth wirfoddol
- rheolaeth ddemocratig
- difidendau (rhan o’r elw)
- hyrwyddo addysg
Cafwyd rhai ymdrechion aflwyddiannus, ond, erbyn dechrau'r 20fed ganrif, roedd siopau cydweithredol yn ffynnu ym Mlaenafon. Roedd canghennau'n gweithredu o gwmpas y dref, yn darparu nwyddau, dodrefn, yswiriant, treuliau angladd a hyd yn oed gynlluniau tai fforddiadwy i aelodau.
Ar ôl fethu ddwywaith ym Mlaenafon, mae dynion dewr Blaenafon wedi sefydlu cydweithfa eto... Yn America, pan fydd siop yn cael ei llosgi i lawr, mae ceidwad y siop yn mynd o amgylch â basged yn gynnar yn y bore, ac yn codi'r holl hoelion sydd heb doddi; ac erbyn amser brecwast mae wedi eu gyrru i mewn i estyll llawr newydd, ac yn dechrau busnes eto'r noson honno. Fel hyn y mae hi gyda dynion a menywod blaengar ac anorchfygol Blaenafon, sy'n prynu yn y siop newydd gyda mwy o frwdfrydedd nag erioed.(Cyfieithiad)
George Holyoake, Co-operative News a Journal of Associated Industry, Cyf. 21, Rhif 20, 17 Mai 1890